Jak zdobyć przewagę nad mocarstwami morskimi? Dylemat początków rosyjskiej geopolityki

Jak zdobyć przewagę nad mocarstwami morskimi? Dylemat początków rosyjskiej geopolityki
Na formowanie się rosyjskiej geopolityki istotny wpływ miały zarówno środowiska naukowe, jak i środowiska intelektualne związane z kręgami politycznymi i wojskowymi. Wśród pierwszych duże znaczenie dla rozwoju nowoczesnej myśli geopolitycznej w Rosji wywarło Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne, założone w 1845 r. Wśród jego działaczy znajdowali się zarówno przedstawiciele nauki, jak i wojska, którzy prowadzili także badania geopolityczne. Wśród wojskowych – w początkowym okresie rozwoju rosyjskiej geopolityki – na szczególne wyróżnienie zasługują Dymitr Milutin (1816-1912) i Andriej Snesariew (1865-1937).
MilyutinMilutin (na zdj. po lewej) dosłużył się stopnia generał-feldmarszałka, w czasie swojej kariery pełnił funkcję ministra wojny, a także – po Kongresie Berlińskim 1878 r. – de facto odpowiadał za rosyjską politykę zagraniczną. W nauce zajmował się m.in. geografią wojenną. Snesariew był generał-lejtnantem, geografem wojennym i wojskowym teoretykiem. Kierował Akademią Sztabu Generalnego (dzisiejsza Akademia Wojskowa im. M. Frunzego). Napisał szereg prac istotnych dla rosyjskiej strategii i geopolityki. Zainteresowanie jego twórczością jest widoczne także po 1991 r. Jedna z najbardziej jego znanych książek „Filozofia wojny” została wydana ponownie w 2003 r.
Dymitr Milutin w swojej książce pt. „Krytyczne badania nad znaczeniem geografii wojennej i wojennej statystyki” (1846) wyłożył podstawy ówczesnej geopolityki rosyjskiej. Rosyjski generał wychodził z założenia o przeciwstawności mocarstw lądowych i morskich. Za głównego wroga Imperium Rosyjskiego uznał Wielką Brytanię. Główne założenia strategii opracowanej przez rosyjskiego generała skoncentrowane były na przeciwdziałaniu wpływom Londynu, zarówno w Europie (Bałkany), jak i w Azji (Azja Środkowa, Indie, Chiny, Persja). Jego spostrzeżenia i zalecenia strategiczne stały się fundamentem dla wielu późniejszych koncepcji rosyjskich i są popularne w Rosji po dziś dzień.
Niektórzy upatrują w nim ojca rosyjskiej geopolityki, ponieważ upowszechnił odwoływanie się do argumentacji geograficznej w polityce zagranicznej, posługiwał się pojęciami i kategoriami charakterystycznymi dla późniejszej geopolityki klasycznej, jak potęga, polityczne i wojskowe znaczenie kształtu granic, polityczne znaczenie położenia geograficznego, rozróżnienia na mocarstwa morskie i lądowe itp. Wydaje się jednak bardziej zasadnym przypisać to miano kolejnej postaci, omówionej poniżej (Yakunin, Zelenev, & Zeleneva, 2008, passim).
V.Ten_ShanskyWśród członków Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, wywodzących się ze środowiska cywilnego, w początkowym okresie rozwoju rosyjskiej myśli geopolitycznej, wymienić należy przede wszystkim Wienamina Siemionowa Tien-Szańskiego (1870-1942) (na zdj. po lewej). Był on synem znanego geografa i podróżnika Piotra Siemionowa Tien-Szańskiego (1827-1914), który kierował pierwszą wyprawą w góry Tien-Szan i za zasługi w eksploracji tego masywu, ukazem carskim z 1906 r., uzyskał dla siebie i swojego potomstwa prawo do noszenia przydomku „Tien-Szański”. Co warte podkreślenia, ojciec i syn wspólnie pracowali naukowo nad wielotomową serią wydawniczą pt. „Rosja. Pełne geograficzne opisanie naszej ojczyzny (1899–1914). Wienamin był redaktorem naukowym poszczególnych tomów, zaś jego ojciec pełnił funkcję głównego redaktora – razem z Władimirem Łamańskim (1833-1914), notabene jednym z prekursorów eurazjanizmu – całej serii.
Wienamin Siemionow Tien-Szański podążał w swoich badaniach za modnym wówczas tworzeniem syntez historycznych i geograficznych. Poszukiwał zależności między przestrzenią geograficzną a globalnymi procesami politycznymi na przestrzeni dziejów. Swoje najważniejsze teorie geopolityczne przedstawił w dwóch książkach: „O potężnym panowaniu terytorialnym w odniesieniu do Rosji: szkic z geografii politycznej” (1915) (ros. O mogushchestvennom territorial’nom vladenii primenitel’no k Rossii: ocherk po politicheskoy geografii) i „Obszar i kraj” (1928) (ros. Rayon i strana). Dzięki swoim badaniom stworzył własny model geopolityczny świata, który można porównać do koncepcji Heartlandu Halforda Mackindera (1861-1947).
Za obszar kluczowy w rozwoju cywilizacji na przestrzeni dziejów Siemionow Tien-Szański uznał terytorium rozciągające się między równikiem a 45° szerokości geograficznej północnej. Na obszarze tym wyodrębnił trzy „wielkie zatoki oceaniczne” (ros. velikiye okeanicheskiye bukhty), które – jego zdaniem – miały najważniejsze znaczenie w historii: Morze Karaibskie, Morze Śródziemne i Morze Chińskie (współcześnie rozdzielane na trzy morza: Żółte, Wschodnio-Chińskie i Południowo-Chińskie) (zob. rys. 1). Jego zdaniem pełne panowanie nad światem zdobędzie to mocarstwo, które rozciągnie swoją kontrolę nad tymi trzema „zatokami” (Potulski, 2009, s. 49).
Koncepcja_WSTS
Rys. 1. Najważniejsza część świata (między 0° a 45°N)
i obszary krytyczne w modelu geopolitycznym Wienamina Siemionowa Tien-Szańskiego
(oprac. własne)
Wienamin Siemionow Tien-Szański badał problematykę kontroli politycznej nad przestrzenią. Wyróżnił trzy podstawowe formy panowania nad terytorium w historii świata: pierścieniowa, punktowa i kontynentalna. Pierwsza forma koncentrowała się na rozciąganiu kontroli nad wybrzeżami morskimi tak, aby przemienić dany akwen w morze wewnętrzne. Przykładem jest Imperium Rzymskie w starożytności czy Szwecja w XVII wieku. Druga forma charakteryzowała mocarstwa morskie, zwłaszcza zaś państwa wyspiarskie. Najlepszym przykładem jest Wielka Brytania, która zbudowała system zamorskich kolonii i baz morskich. Mankamentem tego systemu, zdaniem rosyjskiego geopolityka, była styczność tych „punktów” z mocarstwami lądowymi, które dążyły do opanowania wybrzeży. Stąd rozwiązaniem stosowanym przez mocarstwa morskie było wykorzystywanie państw-buforów. Przykładem był np. Afganistan, który dla Wielkiej Brytanii stanowił bufor między Indiami a rosyjskim Turkiestanem. Ostatnią formą kontroli nad przestrzenią jest system „od morza do morza”, rozciągania władzy między morzami lub oceanami. Przykładem są Stany Zjednoczone czy Rosja (Yakunin et al., 2008, ss. 233–234).
Wskazówki bibliograficzne
Potulski, J. (2009). Wienamin Siemionow Tien-Szański jako twórca rosyjskiej szkoły geopolityki. Przegląd Geopolityczny, 1, 47–54.
Yakunin, V. I., Zelenev, E. I., & Zeleneva, I. V. (2008). Rossiyskaya shkola geopolitiki. Sankt-Peterburg: Izdatelstvo S.-Petersburgskogo Universiteta.
Źródło: fragment rozdziału pt. “Geneza rosyjskiej geopolityki”, opublikowanego w monografii pt. “Studia nad rosyjską geopolityką” pod red. L.Sykulskiego. [POBIERZ]
Fot. (w kolejności): rusempire.ru, wikimedia.org, demoscope.ru

C

Leszek Sykulski

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Powrót na górę
Ta strona używa Cookies. Więcej w polityce prywatności
Aceptuję